Sententia vulgari maiorum nostrorum: Extra Hungariam non est vita, si est vita, non est ita, quod proverbium praecipuum exemplis variis vitae publicae et privatae probatum, illustratum dernonstratumque exhibent monumenta diversa historica, tabulae publicae, annales, fasti, commentarii, indices, edicta, decret.a, statuta, inscriptiones, dissertationes, varia instrumenta litteraria, fabulae denique novellae, quae vocantur Romanticae, recentiorum, imprimis Mauritii J�kai et Josefi E�tv�s; verbum illud volucre non solum ad actiones vitae, sed etiam ad earum imagines in speculo animi et sermonis reflexas, repraesentatas pertinet et opportunissime affertur ad Latinitatem Hungarorum vere commo­deque arguendam, significandam, quasi compendio comprehendendam et notandam.

Populus Hungarorum intra nationes occidentis locatus et diversis perpetuis commerciis cum eis connexus mores suos gentiles culturae accomodare, cultura insitiva imbuere et temperare coepit. Maiores nostri Sancto Stephano a pontifice Romano corona regia sancta apostolica ornato cum fide Christiana etiam sermonem Latinum receperunt, adoptarunt et amplexi sunt, qui brevi in omnibus regni institutis conditionibusque vitae divulgatus et propagatus est.

Saeculis prolabentibus cultura commeatibus, coniunctionibus externis auctis, hospitibus extraneis receptis, litteris classicis renatis provecta est et cum ea etiam lingua Latina promota, peregrinitate affecta et variata est. Inter varias nationes regni haec erat copula, vehiculurn commeandi, communicandi, unde sermo Latinus saturatus est etiam vocibus a variis indigenis, vernaculis populis vel colonis regni ascitis. Memoria dignum est, quod Lucius De regno Dalmatiae scribit : „Ab anno vero 1200 sicuti in Croatia et Dalmatia variae mutationes evenere, ita Croati cum Dalmatis moribus et lingua misceri coeperunt indeque quaedam Croatorum verba Latine profari et quaedam Latina Slave pronunciari coepere. Hinc lingua Latina corrupta ad instar Italicae promanavit, quae Latina vulgaris dici potest; in scripturis tamen Latina servabatur, purior et corruptior pro tem­porum diversitate et scribentium intelligentia.” Non solum in rebus ad religionem et ad coetum fidelium pertinentibus, nec tantum in scholis vigebat sermo Latinus, sed etiam in comitiis regni, iurisdictionibus, iudiciis, comitatibus, magistratibus, tabulariis civitate est donatus et novis indiciis novarum rerum ditatus. Imo proceres et nobiles nostri etiam in officiis urbanis, conversationibus, consuetudinibus, colloquiis, commerciis litterarum aliisque coniunctionibus vitae farniliaris, sociae quotidianae, hac loquela confabulabantur et sermocinabantur, hanc pro genuina, indigena, gentili, ingenua, patria habebant et colebant, huius peritia nobiles a vulgo, viros a feminis differre, distingui posse existimabant. Sed auctore Jókai etiam feminae urbanae et litteratae huius linguae studiosae, et doctae, iuris vel medicinae peritae frequenter occurrunt; unde sermo ille inquinatus et curiosus facete stilus curialis et culinaris vulgo appellatur.

Notiones, species, res a Hungaris pro ingenio, moribus, institutionibus patriis genii peculiaribus productae et multiplicatas, latine adumbrandae, nova nomina, singulares formationes et constructiones verborum exegerunt, postularunt, protulerunt, quibus latinitatem asperserunt. Quae cum ita sint, facile perspicere et mente consequi possumus sermonem purum Latinum vicissitudinibus aetatum, ingenio locorum, moribus et institutis incolarum accommodatum, confusionibus, mixturis linguarum inquinatum, contaminatum diversas et graves mutationes subisse, varias vestes, colores induisse, variis saporibus temperatum, mirabilibus vocabulis, formis - Cethegis et Scaligeris non exauditis ­locupletatum et, obrutum esse. Hac ratione linguae classicae latinae quasi nova species, dialectus evoluta, producta, longinquo usu approbata et posteris tradita est, quae iure Latinitas Regni Hungaricae appellari potest, et quae culturae millennaris cursum momenta et fructus repraesentat et exponit. Tem­poribus procedentibus et moribus mutatis mutata sunt et verba. Verba superiorum aetatum vetustate oblita, obsoleta, generationi succedenti iam obscura vel prorsus ignota exstiterunt. Aetate nostra in locum Latinae lingua vernacula nationis restituta est; sermo latinus ex usu recessit, ut a nepotibus hodie iam pro aliena habeatur, negligatur et ignoretur. Qui monumenta versare coguntur, difficulta­tibus offendunt. Operae pretium est, necessitas et studia, commoda literarum postulant, ut grana illa per varia monumenta dispersa et sepulta ex annalibus priscis eruantur, colligantur, observentur, cognoscantur, in vitam revocentur. Iam apud avos nostros observamus desiderium, studia et cona­mina vocum harum consignandarum, conservandarum et posteris tradendarum.

Scriptores nonnulli voces rariores explicatas textui inserunt, operibus suis commentarios, indices vocum adnectunt. Quos secuta sunt singula collegia, quae ex officio vocabula ad usum necessaria con­geri iusserunt, quae omnia pro primordiis, rudimentis Dictionarii completi Latinitatis Regni Hungariae haberi possunt. Anno saeculi praeteriti 1787. praemium centum aureorum propositum est molitori et institutori collectionis huiusmodi vocabulorum, quae inscribenda erat: Glossarium mediae et infimae Latini­tatis Hungaricae Ecclesiastico-Historico-Diplomatico-Iuridico-Oeconomico-Dicasterialis-Philolo­gico-Reale. Quo proposito constitutum est, ut verba aliena forma latina vestita vel alio sensu usur­pata congerantur, Germanice, Hungarice et Slavice explicentur, posteris et nationibus externis conser­ventur et cum iis communěcentur. Sed hoc pium desiderium erat. Rudimenta illa praecursorum indi­gentia praestantissimarum vocum etiam in glossariis celeberrimis desideratarum laborant. Haec indigentia stimulabat, ut hae in congerie dispersae reliquiae contrahantur et in unum corpus cogantur. Huius necessitatis litterariae et publicae explendae desiderio, studio et cura philologi nostri ex longo sollicitabantur, sed variis difficultatibus retenti negotium rei aggrediendae et perficiendae differre coacti sunt. Tandem consilio vocum colligendarum et in unum corpus redigendarum a principibus philologiae, D. AEMILIO THEWREWK DE PONOR, D. HENRICO FIN�LY et D. ALEXANDRO IMRE, D. STEPHANO HEGED�S, concepto, proposito et delineato hortatuque et cura eorum ab Academia Litterarum Hungarica approbato et promoto anno 1894. ineunte opus hoc conficiendum infrascripto est mandatum qui molem monumentorum litterariorum hoc fine pervestigavit et adiunctis primitiis nonnullorum philologiae studiosorum congeriem, vim magnam vocabulorum oblivione tectam resuscitavit et coa­cervavit illaque interpretatione classica Latina et Hungarica - et ubi necesse erat - etiam Italica, Gallica, Germanica, Slavica, illustrata loco auctoris allato confirmata in ordinem alphabeticum redegit.Quae collectio pro supplemento glossariorurn DU CANGII, FORCELLINII et DIEFENBACHII habenda ­et nou solum doctis, sed etiam officialibus huius generis dictionario indigentibus commodo usuique futura esse censetur. Societas Hungarorum historica collectionibus monumentorum publicorum et privatorum tabulariis indagandis, actis eruendis, ordinandis et in lucem proferendis, publicandis stre­nue incubuit, quae omnia abundant dispersis vocabulis apud lexicographos desideratis et ignotis. Vis magna librorum, scriptorum, operosa cura adhibita perpetuo labore impenso inspicienda, perlegenda, emendanda, conferenda erat inspectis et observatis medii aevi lexicis et linguis novellis non solum Romanis, sed etiam nonnullis aliis, consultis etiam libris, qui notitias singularum artium, institutio­num, mercium, aetatum continent. Non possum non debitis laudibus prosequi summa cum cura et diligentia composita Monumenta Croatica et Saxonico-Transilvanica, quae permagnum numerum voca­bulorum huic Glossario suppeditarunt.

In patria nostra hospitaliter recepta sunt vocabula peregrina varěa, ex diversis regionibus, lin­guis accersita, imprimis ex sermonibus populorum intra fines regni degentium sociorum, ex sermo­nibus vicinorum conterminorum, praeterea ex aliis antiquis et novellis. Magna vis est vocum, quibus nationes cultae communiter uti consueverant, in Latinitatem inductarum. Numerus magnus vocum depromptus est ex ipso sermone Latino classico et medii aevi vel intel­lectu variato, extenso aut restricto vel formis productis, multiplicatis, conglutinatis.

Notae praecipuae Latinitatis Regni Hungariae sunt : exuberantia synonymorum et homonymorum, copia formarum, diversitas sensuum, usus et licentia analogiarum more Italorum; etymo­logia, quae dicitur popularis, mirae compositionis, bina verba, attributa, praedicata nuda et sola, cumu­latio suffixorum, sesquipedalia sonore cadentia verba, qualium etiam H. HEINE mentionem facit (Memoir. 57. wo sie das Latein noch lateinischer klingen lassen wollte), contractio enunciatorum, circumscriptionum in singula verba etc.

Etiam e corruptelis discere iuvat. Observationes praecipuae, leges consequentes deduci possunt ex mendis variis, lapsibus calami vel linguae, illusionibus aurium collectis et comparatis. Scriptores, scribae, typographi certa ratione, methodo errare comperiuntur, qui errores saepius recurrentes in usum transeunt et analogias gignunt; e. gr. salus conductus (salvus c.), cultor (culter), publicanus (pro: pelicanus), pantomia (pro pantomimia), respectiva (pro: perspectiva), filagranum (filigran), stratagemma (stratagema), impetio (impetitio), automania (pro: autonomia).

Magna pars vocum per metatheses, permutationes, confusiones litterarum, vocum, sonorum simi­lium transformata est. Saepe occurrunt variae pronuntiationes eiusdem vocis e. g. artigleria, artellaria, artelleria, artilleria, artolleria, altelleria, artegleria, atteleria etc. quae formae omnes aeque usi­tatae sunt. Omissis illis teneris subtilibus discriminibus, coloribus, quibus voces duarum linguarum, nationum eundem sensum, notionem significantes inter se differunt nec fide verti possunt (ef. Abel: ami et Freund, Steinthal: frater et Bruder): Latinitas Regni Hungariae ratione semasiologiae divergit, discrepat a sermone non solum classico, sed etiam medii aevi et nationum Romanarum. Lector auctore J�kai frustra inspiciet lexica sensus specialis definiti, fixi huius vocabuli: Administrator cogno­scendi causa.

Apud nos aliud significat haec vox: cultura atque apud classicos vel lexicographos medii aevi; cultura dicitur nobis: merx. Aliud notat: laicus atque apud scriptores ecclesiasticos et lit­teratos; laicus = socius, sodalis, tiro opifici magistro adiunctus Gesell, társlegény, alias: tovarista. Aliud designat: dynasta scilicet: dominum terrestrem. Aliud porta sc. fundum; aliud significant : comes, comitatus, curia, curtis, dicasterium, domus, (conclave), gerundiurn (fust.is), salva guar­dia (fundus nobilis), iuratus, nota, portio (tributum), tabula (iudicium), libertas (monetam aeream); cruciger (miles cruce signatus), primipitus, primipitatus (nobilitas siculorum); aliud gladiator (sc. faber armorum).

Apud Hungaros sensum peculiaris saporis habet vox: „virtus”, quae teste Jókai commode fide vereque exprimi, adumbrari nequit, tantummodo circumscribi vel exemplis illustrari.

Vis magna vocum etiam cum aliis lexicographis et linguis, nationibus communium commutata forma ab illis discrepat. „Armadia” dicitur pro: armada, armata (manus), monasteria, pro mona­sterio, banderia (vexillum) pro bandiera, dissenteria pro dysenteria (ad iudicium aurium voce dis­sentiendi deceptarum), laquearium (pro electuarium, Leckwaare); quae analogia continuatur, exten­ditur, producitur, evolvitur: adiuncteria, iurateria, huncuteria etc.

Fontes, ex quibus haec magni momenti materia hauriebatur, sunt numerosi, quos cum accom­modatis in brevius contractis signis sub Cap. III, enumero. Hos fontes non praecedunt, sed sequun­tur verba auctoris allata. Sed quum verissimum sit verba tantum movere, exempla vero trahere, prodeat ipsum opus, ex quo et modus tractandi et ipsa lexici forma apparebit.

Firma me spes tenet me hoc magnae difficultatis opus non frustra confecisse, atque viris rem­publicam litterariam capessentibus gratum munus exhibiturum eorumque et favorem et adiumentum mihi conciliaturum esse.

Budapestini, 1900 mense Novembri.